Dil, düşünce ve davranış arasında ne tür bağlantılar olduğunu hiç düşündünüz mü?
Keith Chen bir ekonomist olabilir; ama dil hakkında konuşmak istiyor. Örneğin; Çincede “Bu, benim amcam.” demek, düşündüğünüz kadar net değil. Bahsi geçen amca hakkında daha fazla bilgi vermekten başka bir seçeneğiniz yok. Dil, amcanın hangi taraftan olduğunu, akrabalığın doğumla mı yoksa evlilikle mi geldiğini ve eğer babanızın kardeşiyse, küçük mü yoksa büyük mü olduğunu belirtmenizi gerektiriyor.
“Tüm bu bilgiler, zorunlu. Çince, bunları gözardı etmeme izin vermiyor.” diyor Chen. “Aslına bakarsınız, eğer doğru konuşmak istiyorsam, Çince, beni bunun hakkında sürekli düşünmeye zorluyor.”
Bu durum, Chen’in merakını uyandırmış: Dil ile düşünme ve davranış şekillerimiz arasında bir bağlantı var mı? Aslında öğrenmek istediği şuydu: Dil, ekonomik kararlarımızı etkiler mi? Bu yüzden bir araştırma tasarlayarak dilin, bireylerde gelecek için birikim yapma becerilerini nasıl etkilediğini görmeye çalıştı. Ve elde ettiği sonuçlara bakılırsa, etki, oldukça büyük.
İngilizce gibi ‘gelecekli diller’, geçmiş, şimdi ve gelecek arasında ayrım yaparken, Çince gibi ‘geleceksiz diller’, dünün, bugünün ve yarının olaylarını tanımlarken aynı ifade şeklini kullanıyor. Chen, yapılan titiz analizler sonucu elde edilen verileri kullanarak, büyük ekonomik farklılıkların bu dil uyuşmazlığına eşlik ettiğini buldu. Elde edilen raporlara göre, geleceksiz dillerle konuşan kişiler, gelecekli dil konuşanlara kıyasla hayatlarının herhangi bir döneminde %30 daha fazla para biriktiriyorlar. Chen’in açıklaması şu: Gelecek hakkında şimdiki zamandan daha keskin bir ayrımla konuştuğumuzda, geleceğe daha uzakmışız gibi hissediyoruz – ve dolayısıyla önümüzdeki yılların mali rahatlığı için para biriktirmeye daha az motive oluyoruz.
Fakat bu yalnızca başlangıç. Dil ile hem psikoloji hem de davranış arasındaki ilişki üzerine yapılan birçok araştırma var. İşte birkaç inanılmaz örnek:
1. Navigasyon ve Pormpuraawalar:
Stanford Üniversitesi psikoloji profesörlerinden Lera Boroditsky’e göre, bir Aborjin topluluğu olan Pormpuraaw’da, objelerden ‘sağda’ ya da ‘solda’ diye bahsetmektense ‘kuzeydoğu’ ya da ‘güneybatı’ gibi ifadeler kullanılıyor. Dünya dillerinin yaklaşık üçte biri, mekân algısını İngilizce’deki göreceli olanlara kıyasla, bu tür kati terimlerle ifade ediyor. “Bu sürekli dil eğitiminin sonucu olarak, bu tür dillerde konuşan kişiler, aşina olmadıkları yerlerde bile, nerede olduklarının takibi konusunda son derece iyiler.” diyor Boroditsky.
2. Suçlama ve İngilizce konuşanlar:
Boroditsky, başka bir noktaya daha dikkat çekiyor. Bir vazo kırıldığında, kaza bile olsa, İngilizce’de genelde ‘biri vazoyu kırdı’ şeklinde deniliyor. İspanyolca ve Japonca konuşan kişiler ise vazonun kendi kendine kırıldığını söylemeye meyilli oluyorlar. Boroditsky, bir öğrencisinin yaptığı çalışmada, İngilizce konuşan kişilerin videoda gösterilen balonları kimin patlattığını, yumurtaları kimin kırdığını ve içecekleri kimin döktüğünü İspoanyolca ve Japonca konuşanlara kıyasla daha iyi hatırladıklarını anlatıyor (suçluluk alarmı!).
3. Zuni Kızılderilileri ve Rusça konuşanlar arasında renk
Renkleri ayırt edebilme becerimiz, onları tanımlamak için kullandığımız terimlerden gelir, diyor Chen. 1954 yılında yapılan bir araştırmanın sonuçlarına göre, turuncu ve sarı renklerin birbirlerinden ayrılmadığı Zuni dilinde konuşan kişiler, bu renkleri ayırt etmede zorluk yaşıyorlar. Rusçada ise açık mavi (goluboy) ve koyu mavi (siniy) için ayrı kelimeler bulunuyor. 2007 yılında yapılan bir başka çalışmaya göre ise Ruslar, İngilizce konuşan topluluklara kıyasla, bu mavi tonlarını ayırt etmede daha iyiler.
4. Fince ve İbranice’de cinsiyet
İbranice’de cinsiyet işaretleri her yerde kullanılırken, Fince cinsiyeti görmezden geliyor, diye yazıyor Boroditsky. 1980 yılında yapılan bir araştırmadan elde edilen verilere göre, İbranice konuşarak büyüyen çocuklar, Fince konuşarak büyüyen çocuklara kıyasla kendi cinsiyetlerini bir yıl daha erken öğreniyorlar.
