Kimi matematiğe çok yatkındır, kiminin sözcüklerle arası iyidir, kimisi için herkes ‘Yerinde duramaz’ der. Tüm bu özelliklerin arkasında yatan Çoklu Zeka Kuramı’nı Ezgi Elibol Topçuoğlu’ndan dinleyelim.
Harvard Üniversitesi’nde profesör olan Howard Gardner’ın Çoklu Zeka Kuramı’nı duydunuz mu? Oğlumun kreşe başlama yaşı yaklaştıkça, eğitim yaklaşımları üzerine biraz kafa yormaya başladım. Tek tipleştirme ve bireyselliğe önem vermeyen anlayışlar beni oldum olası rahatsız etmiştir. Bu yüzden 1983 yılında Gardner tarafından geliştirilen, zekanın tek bir baskın yetenekten ziyade, çeşitli ve çok sayıda boyuttan oluştuğunu öneren bu teoriyi çok sevdim.
Buna göre, her insan kendine özgü özelliklere ve farklı türde zeka türüne sahip. Öğrenme şekliniz, ilgi alanlarınız, hayata bakış ve onu yaşayış biçiminiz de buna göre şekilleniyor. Yani diyelim matematikle oldum olası pek aranız yok. Popüler anlayış üzerinize hemen bir etiket yapıştırıyor zekanızla ilgili. Gel gelelim, hayvanlara ve bitkilere karşı iflah olmaz bir sevginiz ve merakınız var. Bir de atletik ve spora yatkın olmanın yanı sıra, uzun süre oturamayan, yerinde duramayan birisiniz. Harika! Gardner’a göre sayısal yönünüz geride de kalsa doğasal ve kinestetik zekanız yüksek.
Kuramın iyi bir haberi de şu: Gardner hiçbir zeka çeşidinin durağan olmadığını ve geliştirilebileceğini iddia ediyor. Özellikle çocukluk çağında, uygun yönlendirme ve çalışmalarla zekanın her türü geliştirilebilir bir potansiyel oluşturuyor. Gelin teorideki zeka türlerine ve bu zeka türü güçlü olanların nasıl insanlar olduğuna birlikte göz atalım. Eminim ki okuduktan sonra hem kendinize hem de çocuğunuza farklı bir gözle bakmaya başlayacaksınız.
Görsel zeka: Çevrelerinin farkındalardır, bir gördükleri yeri bir daha unutmazlar. Daha çok görselleştirerek düşünürler. Çok iyi harita okurlar. Yapboz yapmaktan, çizimden, görsel hafıza gerektiren işlerden hoşlanırlar. Boyutlandırma, canlandırma konusunda yeteneklilerdir.
Sözel zeka: Kelimeleri çok iyi kullanırlar. Okumayı, konuşmayı, dinlemeyi severler. Kendilerini sözlü ve yazılı olarak çok iyi ifade edebilirler. Kitap okumayı, fikir tartışmaları yapmayı, yazmayı, film izlemeyi severler.
Kinestetik zeka: Yerlerinde duramayan, oturamayan insanlar grubu! Vücutlarını muhteşem şekilde kullanırlar. Zihinlerinden geçenleri fiziksel olarak son derece iyi ifade ederler. Diğer insanlara dokunmayı severler. Bedenlerine hakimlerdir, genelde spora yatkınlardır ve beden dilini kullanmada da başarılılardır.
Sosyal zeka: Lider ruhlu, girdikleri her ortamda kendilerini fark ettiren, çok çabuk arkadaş edinebilen insanlardır. Empatileri yüksektir. İnsanları kolayca anlar ve aynı kolaylıkla da yönlendirir, hatta yönetebilirler.
İçsel zeka: Kendilerini en iyi tanıyan insan grubu. Çok sosyal olmasalar da, içsel motivasyonlarının yüksek olması, ne istediklerini ve ne istemediklerini net şekilde bilmeleri, kendi kapasitelerinin sınırlarını çok iyi anlamaları onları hedeflerine kısa sürede ulaştırır.
Matematiksel zeka: Sayılar, sayılar, sayılar… İsminden de anlaşılacağı gibi hesap kitap yapma konusunda süper, analitik, mantık ve muhakeme gücü yüksek insanlardır. Sebep sonuç ilişkisini kolayca kurarlar ve soyut düşünme yetenekleri son derece gelişmiştir.
Müziksel zeka: Ritim ve sesle ilgililerdir. Genel olarak müziğe düşkün olsalar da aslında doğadaki, çevrelerindeki her türlü sese ve ritmik olaya meraklı oldukları söylenebilir. Melodileri ve şarkı sözlerini de kolayca akıllarında tutarlar.
Doğasal zeka: İşte bu teoriye bayılmamın sebeplerinden bir tanesi: Sürekli kendini yeniliyor! Şöyle ki; Gardner kuramını ilk kez yayınladığında sadece 7 zeka türünden bahsediyordu. Ama zaman geçip araştırmalarını genişlettikçe çevresine, gökyüzüne, hayvanlara ve bitkilere son derece ilgi duyan insanları fark etti ve kuramına yeni bir tür ekledi. Bunlar doğayı yorumlama becerisi yüksek olan insanlardır. Doğadaki tüm canlıları ve atmosfer olaylarını tanımayı, incelemeyi severler. Merak duyguları son derece gelişmiştir.
Varoluşsal zeka: Bu da şu an araştırılan, tartışılan, genel kanı var olduğu yönünde olsa da, henüz kurama resmi olarak eklenmemiş bir zeka türü. Bu tip zekaya sahip kişiler, mantığın da ötesine geçen, bu yüzden diğer insanların kavramakta zorluk çektiği şeyleri, güçlü sezgileri ile çokça düşünerek kolayca anlarlar. En önemlisi de bu kavramları diğer insanların da anlayabileceği bir şekle sokmakta yeteneklilerdir.
Ülkemizde de dünyada olduğu gibi bu kuramı benimseyen ve eğitim yaklaşımlarını bu doğrultuda belirleyen pek çok kurum var. Özellikle okul öncesi çağdaki çocukları çoklu zeka yönünden gözlemlemeye ve geliştirmeye yönelik yayınlar da mevcut. Konuyla ilgili daha derin bir araştırma yapmak isteyenler Gardner’ın kendi kuramını anlattığı “Zihin Çerçeveleri” kitabını okuyarak sağlam bir başlangıç yapabilirler.
